Звярніце ўвагу на кнігу "Стыльна па-беларуску"

На прыканцы мінулага года мы атрымалі кнігу Веранікі Бандаровіч "Стыльна па-беларуску". Як жа яна патрэбна ўсім нам - беларусам, якія імкнуцца гаварыць на роднай мове. Шмат памылковага вымаўлення чуем з экранаў тэлевізараў, з  радыёпрыёмнікаў, і пачынаем сумнявацца, ці правільна самі гаворым. Нам пакуль лягчэй і хутчэй гаварыць, пісаць па-руску. Гэтая кніга дапаможа ўсім, хто захоча навучыцца правільна і пісьменна гаварыць па-беларуску.

 Прадмова i ўрывак з кнігі «Стыльна па-беларуску» ад аўтаркі.

Выданне прызначана для шырокага кола асоб, чыя дзейнасць звязана найперш з вусным маўленнем (тэле- і радыёжурналістаў,   каментатараў, рэдактараў), а таксама выкладчыкаў, лектараў, грамадскіх дзеячаў, студэнтаў, спецыялістаў па public relations, перакладчыкаў. Кніга будзе карысная для клубаў маладых журналістаў, гурткоў адпаведнай тэматыкі пры школах і ўсіх зацікаўленых у павышэнні сваёй маўленчай культуры. Удачы ў імкненні да дасканаласці! 

Вераніка БАНДАРОВІЧ,

БЕСПАДСТАЎНЫЯ АНАЛОГІІ

Часам, не ведаючы правільнага напісання або значэння пэўнага слова, мы стараемся прыпадобніць яго да іншых, звязаць са знаёмымі і напісаць або вымавіць па аналогіі. Вельмі часта таксама, імкнучыся сказаць “больш па-беларуску”, ігнаруючы нормы або не ведаючы іх, некаторыя з нас “перагінаюць палку” і замяняюць правільныя формы памылковымі.

Упрыго[дж]вае, напру[дж]аны — такое вымаўленне дзеяслова і дзеепрыметніка можна пачуць нярэдка. Аднак у гэтых прыкладах замест [дж] трэба вымаўляць [ж]. Звязана памылка, відаць, са стараннем сказаць як мага лепш па-беларуску, ужыўшы характэрны для нашай мовы гук [дж]. Такая памылка сведчыць пра няведанне некаторых моўных законаў, у гэтым выпадку — чаргавання гукаў.

Гук [д] у беларускай мове чаргуецца з [дж] і [дз’]. Напрыклад, хада — хаджу — хадзіць. Калі прыводзіць аднакарэнныя словы да памылковых упрыгоджвае і напруджаны, у іх гэтых гукаў не выяўляецца. Прыгожы, прыгажосць, напружыць — карані прыведзеных слоў заканчваюцца гукам [ж]. А яго пара па чаргаванні — [з]. Напрыклад, вазіць — важу. Такім чынам, правільна — упрыгожвае і напружаны, як прыгажосць і напружыць.

Канстантаваць, інцындэнт, канкурэнтназдольны — такія памылкі тлумачацца аналогіяй з падобнымі словамі, якія, аднак, маюць іншыя значэнні. Так, канстантаваць кажуць, відаць, звязваючы гэты дзеяслоў з назоўнікам канстанта ‘пастаянная велічыня’. Значэнне ж дзеяслова зусім іншае — ‘адзначаць, пацвярджаць наяўнасць чаго-небудзь’. І правільна не канстантаваць, а канстатаваць (ад лац. constat ‘вядома’ праз франц. constater). Інцыдэнт — ад лац. incident ‘які здараецца’.

Канкурэнтаздольны — гэта здольны да канкурэнцыі, а не да канкурэнтнага. Такім чынам, гук [н]— лішні. Не раз даводзілася чуць: экскалатар не працуе або экскалатар спыніўся. Недакладнасць тут у адным толькі лішнім гуку [к]. Ён з’яўляецца пад уплывам блізкіх па гучанні слоў, у прыватнасці экскаватар. Безумоўна, аналогія — адзін з найважнейшых метадаў у працэсе пазнання чалавекам свету, у тым ліку пры асваенні запазычанай лексікі. Аднак важна адрозніваць як паняцці, так і іх абазначэнні: дакладная назва рухомай лесвіцы — эскалатар.

Вымаўленне экскорт звязана з параўнаннем гэтага слова ў свядомасці з блізкімі па гучанні, такімі як экскурс, экспрэс. Неабходна ж вымаўляць эскорт — без лішняга [к]. Аналагічная праблема ўзнікае і са словам дэрмацін. Яно ад грэчаскага derma, што значыць ‘скура’, + -atos і вымаўляецца без гука [н] усярэдзіне. Арыентуючыся на словы дэбютант, дуэлянт, камерсант, некаторыя няправільна вымаўляюць: інтрыгант. Дакладнае ж напісанне гэтага назоўніка — без канцавога [т]: інтрыган.

Падобная праблема ўзнікае і пры ўжыванні некаторых складаных назоўнікаў. Так, нягледзячы на тое, што слова юрыст заканчваецца на гук [т], у першай частцы назоўніка юрысконсульт ён лішні. Правільна — юрысконсульт.

У размове можна пачуць таксама: “Не разбувайся!” або: “Разбувайцеся і праходзьце!” Памылка ў дзеяслове разбуць. Верагодна, носьбіты мовы лічаць у словах разбуць і абуць літару б часткай кораня, а таму захоўваюць яе. Бо корань — нязменны ў слове. На самай жа справе корань у названых дзеясловах складаецца з адной толькі літары у. Абуць мае прыстаўку аб-, а разуць — прыстаўку раз-. І правільна гаварыць: “Не разувайся!” і “Разувайцеся і праходзьце!”

Нярэдка не толькі ў размове, але і на шыльдах магазінаў, розных устаноў можна заўважыць прыкладна наступнае: тавары з Ваўкавыску, прыехаць з Мінску, абарона Слуцку. Паводле нормы геаграфічныя назвы ў родным склоне маюць канчатак -а. Правільна — з Мінска, са Слуцка, з Ваўкавыска, а таксама з Пецярбурга, з Бейрута.

У складаныx назваx прадпрыемстваў, устаноў часам сустракаюцца карані рэчыўныx, зборныx і іншыx назоўнікаў, што звычайна ў родным склоне маюць канчатак -у. Напрыклад, “Белсолад” (назва рэчыва солад — Р. адз. соладу). Найменне арганізацыі ў такім выпадку ў родным склоне мае канчатак -а, усведамляецца як канкрэтнае паняцце: “Белсолада”,“Белтрансгаза”, “Уралкалія”.

Грошаў або грошай? Нярэдка мы задумваемся, як жа правільна. Справа ў тым, што ў беларускай мове ёсць два словы: грошы і грош. Назоўнік грошы са значэннем ‘валюта’ не мае адзіночнага ліку, і форма роднага склону для яго — з канчаткам -ай. Напрыклад, няма грошай. У давальным склоне правільна — граша́м, у месным — аб граша́х. Памылкі ўзнікаюць у выніку блытаніны гэтых склонавых формаў з формамі слова грош, якое абазначае адну манету найменшай вартасці.Назоўнік грош, у адрозненне ад грошы, ужываецца як у адзіночным, так і ў множным ліку. І ў множным мае наступныя формы: гро́шаў, гро́шам, аб гро́шах. У народзе кажуць: “Хай грошай ні гроша, абы слава хароша”.

 АДМЕТНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛЕКСІКА

Лічыцца, што чым больш у мове сродкаў выражэння аднаго паняцця, тым яна багацейшая. Згадзіцеся, прыемна слухаць чалавека, у маўленні якога няма паўтораў адных і тых жа ці аднакаранёвых слоў. Каб гэтага дасягнуць, трэба дасканала ведаць лексіку, у прыватнасці словы, блізкія па значэнні да тых, якія мы звычайна выкарыстоўваем. Часта з вуснаў носьбітаў беларускай мовы гучыць слова прынамсі, аднак не заўсёды гэта бывае дарэчна. Таму варта нагадаць, што яно мае значэнне ‘па меншай меры, ва ўсякім разе’. Прывядзём кантэкст для нагляднасці: “Лабановіч мінае выганы, выходзіць у поле. Тут прастарней і як бы вальней трохі, прынамсі, нікога не відаць” (Я. Колас. “На ростанях”).

 Яшчэ адно самабытнае слова — прычыні́цца. Яго значэнні — ‘паслужыць прычынай’, ‘аказацца ўдзельнікам пэўнай падзеі, акцыі’. У М. Лужаніна гэты дзеяслоў ужыты ў наступным кантэксце: “Разам з гэтым чалавекам прыйшла пагалоска… нібыта прычыніўся ён да паўстання матросаў недзе на Чорным моры”.

 Пытанні часам выклікае і слова насамрэч. Гэта тое ж, што і на самай справе. Назоўнік адзенне мае ў беларускай мове некалькі сінонімаў. Але будзьце ўважлівыя: адзін з іх — вопратка — абазначае больш вузкае паняцце, верхняе адзенне, цалкам жа раўназначны — адзежа. Навадненне і паводка — абодва гэтыя назоўнікі існуюць у беларускай мове. Але не кожны ведае, у якіх кантэкстах іх выкарыстоўваць. Калі гаворка ідзе пра пад’ём узроўню вады ў моры або акіяне, то дарэчна будзе ўжыць менавіта слова навадненне. Калі ж маецца на ўвазе пад’ём узроўню вады ў рацэ, вадаёмах у выніку раставання снегу, лёду, то неабходна ўжываць назоўнік паводка.

У беларускай мове многія з’явы, у тым ліку прыродныя, астранамічныя, маюць адметныя найменні. Як вядома, адзіны натуральны спадарожнік Зямлі носіць назву Месяц. Дарэчы, беларускія найменні квадраў Месяца часта блытаюць. Нагадаем іх і прывядзём рускамоўныя адпаведнікі. Так, квадра, калі Месяц знаходзіцца паміж Зямлёй і Сонцам (першая квадра), носіць назву маладзік — рус. новолуние. Другая квадра называецца сход (правы паўкруг, які расце ў левы бок). Рускаму полнолуние адпавядае беларускае поўня. Апошняя квадра і ў рускай, і ў беларускай мове носіць найменне ве́тах — рус. ветох. Падчас яе Месяц бачны ў выглядзе паўкруга выпукласцю ўлева. Мы ў размове часта карыстаемся словазлучэннямі, складанымі канструкцыямі, не ведаючы ці забываючы, што ў іх ёсць аднаслоўныя адпаведнікі. У беларускай мове існуюць адметныя мадэлі ўтварэння такіх слоў. Узгадаем некаторыя з іх.

Калі неабходна выразіць значэнне ‘пачатак пэўнага дзеяння’, а таксама перадаць вельмі высокую або нізкую ступень якасці, можна гэта зрабіць шляхам дадавання прыстаўкі за-: зажынкі (пачатак жніва), замала (вельмі мала), захутка (вельмі хутка). Выразіць паняцце ‘заканчэнне дзеяння’ можна з дапамогай прыстаўкі да-: дакоскі (заканчэнне касьбы), дажынкі (заканчэнне жніва). Замест стаць лепшым ці горшым па-беларуску можна казаць палепшаць або пагоршаць. Так, дарэчы, і пра здароўе можна спытаць: “Табе палепшала?” Нярэдка таксама мы ўжываем спалучэнні слоў, што абазначаюць час: у мінулым годзе, у гэтым годзе. У нашай мове іх адметныя аднаслоўныя сінонімы адпаведна — летась і сёлета.

Рускія словазлучэнні і адметныя беларускія аналагі

Рускае	Беларускае
бежать за отцом	бегчы за бацькам (‘услед’)
	па бацьку (‘з мэтай спытаць пра
	штосьці, паклікаць некуды і г. д.’)
благодарить друга	дзякаваць сябру
более ста	больш за (як, чым) сто (але звыш ста)
болеть гриппом	xварэць на грып
видеть своими глазами	бачыць на свае вочы
говорить в пользу	гаварыць на карысць
деревня была в пяти километрах	вёска была за пяць кіламетраў
от станции	ад станцыі
дом в пять этажей	дом на пяць паверхаў

ехать на мельницу	ехаць у млын
жениться на Елене	ажаніцца з Аленай
жить с родителями (не мець уласнага	жыць пры бацьках
жылля)
забыть о сне	забыцца на сон
заведующий кафедрой	загадчык кафедры
идти за водой (з мэтай набраць вады)	ісці па ваду
идти за ягодами	ісці ў ягады (‘збіраць’)
	ісці па ягады (‘узяць гатовае = купіць
	на базары, у магазіне; схадзіць
	у падвал і г. д.’)
избавиться от прошлого	пазбыцца былога
извините меня	прабачце мне
лучше него	лепшы за яго (лепшы чым ён,
	лепшы як ён)
несколько раз в неделю	некалькі разоў на тыдзень
писать по адресу	пісаць на адрас (але звяртацца
	ў адрас асобы)
поxожий на отца	падобны да бацькі (на бацьку)
сидеть у дороги	сядзець пры дарозе
сквозь сон (смеx, слёзы)	праз сон (смеx, слёзы)
скучать о (по) матери	сумаваць па маці
смеяться над недостатками	смяяцца з недаxопаў
смотреть (уxаживать) за собой	глядзець сябе
спотыкаться о камень	спатыкацца на камень
старше брата	старэйшы за брата (старэйшы чым
	брат, старэйшы як брат)
ухаживать за ребёнком	даглядаць дзіця
читать (смеяться) про себя (не ўслыx)	чытаць (смяяцца) сам сабе
шутки надо мной	жарты з мяне

У наступнай табліцы прыводзяцца адпаведныя руска-беларускія паралелі. Заўважце, наколькі каларытныя беларускія словы і якія розныя прыкметы былі пакладзены ў аснову кожнай назвы ў розных мовах. У многіх выпадках вельмі цяжка вызначыць паходжанне — настолькі словы старажытныя.

Руская назва		Беларуская назва
	Расліны
боярышник		глог
голубика		буякі, дурніцы
дурман		дурнап’ян
душица		мацярдушка́
ежевика		ажыны
жасмин		язмін
зверобой		святаяннік, зверабой
земляника		суніцы
ива		вярба́
калужница		лотаць
камыш		чарот
кашка (дикий клевер)		дзяцеліна́
клюква		журавіны
кувшинка		гарлачык
лилия		лілея́
мать-и-мачеха		падбел
можжевельник		ядловец
перелеска		пралеска
плаун		дзераза
подорожник		трыпутнік, падарожнік
пустырник		сардэчнік
пушица		падвей
сирень		бэз
смородина		парэчкі
тимьян, чебрец		чабор
тростник		трыснёг
шиповник		Шыпшына

Жывёлы, птушкі, рыбы, насякомыя
аист		бусел
белка		вавёрка
ворон		груган, крумкач
глухарь		глушэц
грач		грак
дикий кабан		дзік
кукушка		зязюля
коршун		каршун́
летучая мышь		кажан́
кузнечик		конік
налим		мянтуз
плотва		плотка
тетерев		цецярук
угорь		вугор
скворец		шпак
щука		шчупак
чибис		каня́, кнігаўка
	Хваробы
корь		адзёр (Р. адз. — адру)́
туберкулёз, чахотка		сухоты