Адкуль пайшлі нашы прозвішчы? Происхождение фамилий

Сейчас многие интересуются своим родовом, происхождением фамилии. В 2008 году вместе с детьми, занимающимися в эколого-краеведческом клубе при библиотеке "Жалуды" подробно изучали этот вопрос. Может, кому-то покажется интересным. 
ссылка на источник при использовании материала обязательна!!!

Адкуль пайшлі нашы прозвішчы

У каждой фамилии своя история. Много фамилий взялось от имён. И Петровы, и Ивановы, и Сидоровы, и Васильевы, и Борисовы, и Богдановы и т.д. 

Фамилии могут быть образованы от названия местности: Загорские, Загорец, Зарецкий, Болотовы, Полевой и т.д.

А ещё фамилии могут расказать нам, чем занимались предки человека. Кузнецовы и Ковали — потомки кузнецов, Гончаровы,  Горшковы, Гончар — гончаров, Сапожниковы — сапожников, Бондаревы, Бондарь — бондарев…

Фамилия — слово латинское и по-русски значит просто “семья”. Первые фамилии как семейные прозвища появились на севере Италии  в X-XI  веках, затем — во Франции, в XV веке — в Англии. В Германии же, как и в Белоруссии, ещё до XIX столетия многие крестьяне не имели наименований своих семейств.

Впервые в истории человечества фамилии появились именно в Китае. Почти 5000 лет назад люди вдруг решили, что фамилия должна передаваться потомству по мужской линии. Традиция продолжается: несмотря на то, что менять фамилию при вступлении в брак здесь не принято, ребёнку, как правило, дают фамилию отца.

Многія прозвішчы пайшлі ад імёнаў святых. Кожнае гэта імя ўслаўлена людзьмі, якія кананізаваны ў святыя. Сярод іх — апосталы, свяшчэнамучанікі, прападобныя.

Дзіця неслі ў храм, яго хрысцілі, яму давалі імя. З светлых хвілін у новага чалавека на Зямлі з’яўляўся галоўны заступнік — анёл-ахоўнік. Хрысцільнае імя дапамагалі выбіраць духоўнікі, святары. Яны звычайна зазіралі ў святцы, а ў тым рэлігійным месяцаслове былі пазначаны дні памяці ўсіх святых. Калі дзень народзінаў немаўляці супадаў з днём памяці святога, то ён і атрымліваў яго імя.

 Прозвішчы, якія ў дахрысцыянскія, язычніцкія часы былі ўласнымі імёнамі. Назвы канкрэтных прадметаў: Сноп, Баразна, Кваша, Шуба, Дуб, Жолуд …. ; назвы частак цела чалавека: Зуб, Нос, Губа, …

Характэрныя фізічныя прыкметы сваіх уладальнікаў выяўлялі прозвішчы-мянушкі, у наш час — прозвішчы: Горб, Шышка, Агурок. Ніводная рыса ў характары, у паводзінах чалавека не абміналася мянушкамі, і яны прыставалі на вякі. Асілак — дужы, Верабей — маленькі, Крывалап — крывыя ногі, Брахун — маней…

Многія прозвішчы ўтварыліся ад дахрысціянскіх імёнаў, перанесеных у свой час чалавекам ад назваў рыб, раслін, птушак, насякомых: Бык, Воўк, Заяц, Казёл, Дзік, Голуб, Гусь, Арол, Варона, Камар, Муха, Дуб, Сасна, Сліва, Груша, Вішня. Сярод нашых прозвішчаў ёсць і такія, што ўтвораны ад назваў ягад і грыбоў: Ягада, Каліна, Баравік, Грыб, Абабак. Відаць, нашы прародзічы яшчэ ў далёкім язычніцтве, надаючы свайму дзіцяці імя Мядзведзь, прарочылі яму быць здаровым і моцным, жыць доўга і салодка.

Нашы продкі верылі забабонам, прымхам, баяліся “вока”, таму і давалі імёны, клічкі, дражнілкі сваім дзецям знарок крыўдныя, смешныя і часам злосныя, каб злыя духі не прыкмецілі іх дзяцей. Гэта былі імёны-абярэгі. Самі бацькі абзывалі сваіх добрых здароых, прыгожых дзяцей імёнамі, якія, па іх вераванію, абярагалі малых ад чараў, хвароб, напасцяў. Гультай,  Гулік, Дур.. Потым склаліся прозвішчы: Гулік, Гуляка, Дураў.

Шмат прозвішчаў ўзніклі ад прафесій, заняткаў, якія сперва былі  асабістымі імёнамі. Бондар, Вазнюк, Палазнік, Шут, Кравец, Алейнік, Аўчыннік,…

Вучонымі падлічана, што самым пашыраным у свеце прозвішчам з’яўляецца тое што, якое генетычна мае сувязь з дзеясловам каваць — апрацовываць гарачы метал. У беларусаў гэта: Каваль, Кавалевіч, Кавалёнак, Кавальскі, Кавалік, Кавалёва, Каваленка…., у рускіх Кузняцоў, Кузнецкі і інш., у палякаў —  Кавальскі, Коваль, у чэхаў — Коварж, Кавалік, у венграў — Ковач, у немцаў — Шміт, у англічан — Сміт  і іншыя.  Самыя пашыраныя прозвішчы, утвораныя ад мянушкі па занятку. У кожнай вялікай вёсцы, больш за паўсотні двароў, быў свой каваль, таму такое прадуктыўнае прозвішча з гэтай асновай.

 Найстарэйшыя і найболей беларускія прозвішчы на:

 -іч (Савініч, Бобіч, Смоліч, Бабіч, Ярэміч). Прозвішчы гэтыя пачалі ўзнікаць яшчэ ў радавую пару жыцця беларускага народу. Тыя, што былі з роду Смалы, сталі звацца Смолічы, з роду Баба (Боб)  Бобічы, з роду Бабы — Бабічы. Гэткія-ж канчаткі –іч маюць назовы ўсіх беларускіх плямён (Крывічы, Дрыгавічы, Радзімічы).

У Беларусі ёсць вельмі шмат мясцовасцяў на –ічы (Бялынічы, Парычы, Азырычы, Каленкавічы, Чыркавічы), усе яны вельмі старыя і абазначаюць бацькаўшчыну роду.  З усіх славян, апрача беларусаў, прозвіўчы на –іч маюць толькі адны Сэрбы (Пашіч).

-віч. Побач з прозвішчамі Смоліч, Смаляціч і г.п. маем прозвішчы Смолевіч, Кляновіч, Клімовіч, Саковіч і г.п. , мясцовасць Смалявічы і г.п. Прозвішчы на –віч вельмі старыя, але меней старыя як папярэднія. (Янка Станкевіч “Нашы прозвішчы” — Спадчына, 1997, №2).

Фамилии на –вич принадлежат почти исключительно потомкам дворянских семейств. Среди белорусов таких больше 10%. Почти столько же белорусов с прозвишчами на –ский — тоже шляхта: Дубровские, Сосновские.  На –вич фамилии появились в XV веке, на –-- - ский — в XVII. Таков возраст первых фамилий. Однако пусть и древние, но всё же, не массовые: их носили люди знатные. Большинство же народа не имело ни фамилий, ни, может быть, и «классических» имён, чаще прозвища: Ботян, Брыль, Вечер, Каляда, Кот, Медведь.

Фамилии на –ов появляются только в XIX веке — они сходны с русскими, так как присваивали их крестьянам царские чиновники.

Бирилло насчитал на Беларуси около 20.000 фамилий — в двести раз больше, чем в Китае, где на миллиардный народ всего сто фамилий.

Аляксій — абаронца. Царква ўшаноўвае сорак дзён яго памяці. Аляксей цёплы, вясновы адзначаецца 30 сакавіка. У гэты дзень чакаюць прылёту буслоў, журавоў. Бусел кажа: “Хоць заб’юся, а на Ляксея з’яўлюся”. На Аляксея рыба ідзе на нераст, карова на верас, а бортнік лезе на хвою. Сеюць лён, авёс. Прозвішчы: Аляксеенка, Алексяевіч,.. 23 прозвішчы.

Анісій, Анісім — карысны. Прозвішчы: Аніскін, Аніскавец, …

Гаўрыіл  — перакладаеца з яўрэйскай мовы як муж Божы, моц Божая. Прозвішчы: Гаўрыленка, Гаўрылкін, Гаўрусёў….

Святы Грыгорый. Вучоныя налічылі 38 форм і варыянтаў гэтага імені. Сярод іх — Рыгор, Грыгаль, Грыц, Грышан. “Цярпі, Грышка, спасён будзеш!” — казалі старыя ды неслі сваіх дзяцей у царкву, давалі такое імя спадзяваліся, што яно будзе абярэгам для іх.

Прозвішчы: Грігаровічы, Грыгор’евы, Грышаевы, Грыненкі, Грышанавы…

Дзімітрый  — плод зямны грэчаскай мовы. Калі яно пакацілася па свеце, то займела і іншае гучанне: Дзмітрый, Дзмітрук, Змітрок, Зміцер, Міць, Мітруха, Мітко, Міцько, Міцюра.

Адпаведна імёнам утварыліся і прозвішчы: Дзімітраў, Дзмітрыеў, Міцін, Мітраховіч….

Захарый — святы, імя якога з яўрэйскай мовы азначае памяць Гасподняя. Імя вядома з 14 стагоддзя, згадваецца ў старажытных пісьмовых крыніцах.

Прозвішчы: Захарэвіч, Захаранка, …

Зінон (свяшчэннамучанік, мучанік праведны), Зіновій (свяшчэнамучанік) і Зянон (прападобны). Ад іх прозвішчы: Зіноўеў, Зянько, Зянкевіч, Занкевіч..

Засім (жыццёўны) і Зотык (жыватворны) — рэдкасныя імёны. Ад іх пайшлі: Зосімы, Зотаў Зоткін….

Іван — ад гэтага імя прозвішчаў шмат. Іваненка, Іванкоў, Іваноў, Вашчэнка, Вашчыла… калі ўлічыць, што наш Іван у беларусаў і палякаў — Ян, Ясь, то: Янкоўскі, Яначкін, Ясенскі, Яскевіч. Ёсць нават прозвішчы, утвораныя як бы ад паловы Іванаў: Палуян, Палуянчык..

Іакаў — той, хто ідзе па следу. Ад яго прозвішчы: Якавенка, Якаўлеў, Якубовіч, Якуш, Якушэвіч…

Якуш — мабыць, з Паволжа прывезена, бо там якушамі называюць цесляроў, разьбяроў па дрэве, што займаюцца аздабленнем дамоў і суднаў.

Ігнацій — невядомы. Ад яго прозвішчы: Ігнатовіч, Ігнаценка, Ігнатаў. Ігнацьеў, Ігнацюк..

Касма — святы (у грэчаскай мове — упрыгажэнне) падаецца ў розных варыяцыях: Кузьма, Кузей, Кузя, Кузёна, Кузюма, Кузяха. Ад іх — больш за 30 прозвішчаў. Наўбольш распаўсюджаныя — Кузьмянок, Кузьмін, Кузьмічоў…

Папулярным і па сёняшній дзень з’яўляеца імя Леанід. Царква ўганаравала чатыры святыя імёны, якія маюць у грэчаскай мове блізкія значэнні: Леў, Лявонт (Лявон) — звер леў, Леанід — падобны на льва і Лявонцій — ільвіны.

Ад імён гэтых святых, мабыць,  і пайшлі прозвішчы Лявонаў, Левановіч, Лявонц’еў, Леўчык …

Лонгін (Логвін), што азначае ў лаціне доўгі, даў жыццё прозвішчам: Логвін, Логвінаў, Логінаў …

Максім у лацінскай мове — наўвялікшы. Паўшлі прозвішчы: Максіменка, Максімаў,...

Марк (сухі, вялы) — гэта імя ўславілі, увекавечлі святыя чатырох рангаў: апостал, свяціцель, мучанік, прападобны. Прозвішчы: Марчанка, Маркаў…

Мініч — утворана ад імя Мінай або Міна (месяцовы), якое прыўшло да нас з грэчаскай мовы, дзе ўтворана ад слова мён — месяц. Яго надавалі немаўлятам хлапчукам, каб яны заўсёды былі маладымі, яснымі,прывабнымі.

Пятро, Пётра, Пятрусь — імя гэтага святога прыйшло да нас з Грэцыі. Там яно азначала — камень, каменная глыба, скала, уцёс. Прозвішчы: Пятроў, Петрученка…

Пратасій (прадвадзіцель) — Пратасеня, Пратасаў…

Ад святога Панцеляімана (Панцелея) выводзяцца прозвішчы Панцялееў… Панцеляймон — з двух слоў: пан — ўсё (усеагульнасць усеахопнасць) і элейман — літасцівы, жаласлівы. Увогуле — повен літасці, жалю, спагады да ўсіх.

Сімяон (Сымон, Сямён, усяго 47 форм), у перакладзе з яўрэйскага — чутнасць. Ад яго прозвішчы: Семянчук, Семяняка, Сянько, Сянкевіч…

Сергій (высокі, шаноўны). Сяргеенка, Сярогін…

Сак (Сакура) —святар — Саковіч, Сакун…

Сафоній (з яўрэйскай — Гасподзь захоўвае), Сафроній (з грэчаскай — з цвярозым розумам) ад іх прозвішчы: Сафонаў, Сапоненка…

Самуіл (пачуты Богам) гэты святы даў прозвішча Самусёвым, Самойлавым, Самойленка…

Тарас імя паходзіць са старажытнай Грэцыі. Там яно азначала ўсхваляваны, бунтоўны, трывожны. Тарасевіч, Тарасенка, Тарасаў, Тарасюк...

У гэтых прозвішчах могуць быць не толькі святыя матывы, а больш празаічныя, зямныя. Даўней тарасамі называлі падкатныя дубы для нападзення на ўмацаваны сценамі горад. У наўгародцаў тарасы – гэта берагавыя і маставыя ўстоі на сваях, інакш — “на быках”. На Камчатцы тарасамі называюць лядавыя горкі на рацэ, на дарогах.

 Філімон (Халімон) — любімы; Філіп (Піліп) — аматар коней; Філіпчык, Філіповіч, Хілько. Хілько яшчэ, магчыма, ад хілый, слабый.

Праваслаўная царква ўнесла ў святцы 240 святых жанчын. Яны кананізаваны.

Святая мучаніца Дарыя (Адарка, Дар’я, Даша), што азначае ў персідскай мове — моцная, пераможная, дала жыццё сучасным прозвішчам: Дашкевіч, Дашкоўскі…

Нашы сучаснікі праносяць па жыці прозвішчы і не задумваюцца, што ў іх захоўваецца памяць пра святых.

Царанок, Кароль, Каральковы — ходзіць павер’е, што бацькі даўней знарок называлі дзяцей Царом, Князем. Верылі, што гэта імя прынясе яму славу і багацце. Хутчэй за ўсё прозвішчы пайшлі ад прыкметніка. Чые вы? Царовы.

Мазур — паўночна-ўсходнюю частку Польшы насяляюць этнаграфічныя палякі — мазуры мазурыкам народ называў  і злодзея, і махляра, і ашуканца і мурзатага. У Даля мазур — дрэнны маляр. А яшчэ ёсць палявы верабей мазурок.

Каўтунова — ад “каўтун”, зблытанныя валасы на галаве, якія немагчыма расчасаць, толькі састрыгці. “Калі расчэсваешся, не кідай нідзе валасы, бо возьме іх птушка на кубло, будзе каўтун”

Караткевіч — малы, дробны, кароткі, нізкі.

Сушкоў — худога, сухарлявага, хваравітага, а такжа пазбаўленага душэўнага цяпла, эмоцый, жывасці, які ўмеў выйсці сухім з вады, маглі назваць Сушкоў, Сушко, Сухаў…

Доўгі — высокі, вялікага росту чалавек, атрымаў мянушку, якая стала прозвішчам.

Галавач —прозвішча пайшло ад мянушкі Галавасты, якую давалі людзям з большай, чым у другіх, галавой альбо разумнейшым за іншых.

Шчэрбін — па паходжанню нямецкае, бо утворана ад нямецкага слова шэрбе, што значыць драпіна, шчэрбіна, трэшчына, расколіна, зазубіна. Толькі па-руску яно вымаўляецца щерба, щербина, а па-беларуску шчэрба, шчарбіна. Шчарбатым называюць чалавека, у якога няма аднаго ці некалькіх зубоў спераду. Адсюль і мянушкі Шчэрба, Шчарбаты, якія сталі прозвішчамі.

Гулік Гулевічы, Гуляка  — ад слова гультай. Імя- абярэг. Бацькі самі знарок абзывалі сваіх добрых, здаровых, прыгожых дзяцейімёнамі, якія, па іх вераванню, аберагалі малых ад чараў, хвароб, напасцяў.

Кохна, Кахно — ад дзеяслова кахаць.

Бабакоў — бабак – дурань, безгаловы чалавек, непаваротлівы, марудны гультай.

Ропат — ад раптаць (нараканне, папрокі), імя –абярэг

Бондаравы — ўсё умелі рабіць бондары. Увесь драўляны посуд, які патрэбен быў для чалавека і худобы, майстравалі ўмелыя рукі бондара. Яго прафесія ўвайшла ў фамільную спадчыну.

Рачковы, Рак — ад рак. Ад мянушкі, якую далі за колер твару, альбо маруднасць характару, або колеру твару.

Краўчанка  — ад прафесійнагу занятку яго носьбіта. Кравец  майстар, які шые адзенне, значыці і кроіць яго. Ад гэтага кроіць урэшце і паходзіць прозвішча Кравец. Сына Краўца ў адрознене ад бацькі называлі Краўчэня, Краўчанка.

Чумак — на Украіне, хто вазіў і гандляваў рыбай, соллю, называўся чумаком.

Палазнік — раней конь быў галоўнай і цяглавай адзінкай. Майстры, якія выраблялі колы, калёсы, палазы, пазней займелі прозвішчы: Калеснік Цялегін, Палазнік.

Вазнюк — той, хто на кані перавозіў грузы.

Воўчанка, Воўкаў — ад воўк. Відаць, бацькі ў пару язычніцтва знарок давалі імя сыну Воўк, каб ахаваць яго ад нячыстых сілаў, каб быў такім жа, як воўк, моцным, смелым, хітрым, мудрым.

Казлоў, Козінцеў — ад козёл.

Зайчанкі, Зайцавы — ад заяц, звярыныя мянушкі сталі прозвішчамі.

Барсук — ад барсука (у народзе барсук імянуецца язвай; язвіны норы. Можа, адсюль назва вёскі Язвін?)

Альшэўскі — ад вольха, дрэва беларускіх лясоў.

Бусел — тое, што па-руску аіст, па-украінску буцька. Птушка, якая плодзіцца ля балотаў. Бацян (па польску боцен — бусел). За важную паходку цыбатаму чалавеку ў чырвоных ботах маглі даць такое прозвішча.

Клешчанка — ад клешч, насякомае, якое ўпіваееўца, цэпляецца.

Мурашкевіч — ад мурашка.

Тукач — сын, якому, трэба шмат разоў сказаць, каб её штосьці выканаў. У народзе кажуць: адзін бацька гадуе пяць сыноў і не скардзіцца, а пяці сынам цяжка даглядаць аднаго бацьку. От з такіх сыноў і выходзілі Бяздомнік, Блатун, Бязлюдаў, Бяспомачнаў, Беспразваных, Тукач.

Сіроцкі, Почапень  — у прозвішчах закладзены адбітак чалавечых лёсаў. Непоўныя сем’і, пазашюбныя дзеці.

Загорец — прозвішча давалі, гледзячы, дзе пасяліўся чалавек: га гарой — Загорец,Загорны, Загорскі…

Лапацін — лапата, рыдлёўка, жалязняк — неабходная “зброя” любога гаспадара. Шмат людзей з лапатамі хадзілі ў заробкі, гэта была іх прафесія. Такія лапатнікі і ўзнагародзілі нашых сучаснікаў прозвішчамі: Лапата, Лапацін, Жалязняк…

Мятлушка — ад звычайнага веніка, мятлы.

Капусцін — ад назвы гародніны (капусты).  Было мірское імя Капуста: “Капуста ліхого нене попустіт”, Качан, Бурак…

Кулакоўскі — ад кулак, частка рукі. Кулаком называлі і заможнікаў, якія працавалі дзень і ноч.

Сямітка — з далёкіх часоў як бы застыла ў прозвішчах розная грашовая мера (алтын, капейка, чырвонец, медзяк, сямітка (дзве капейкі).

Грамыка, Громавы  — той, хто мае гучны бас, хто не гаворыць, а грыміць, грамы пускае ў паветра. Называлі дзяцей Громам, каб грому не баяліся. А мянушкай Гром абзывалі тых, хто моцна, раскаціста гаварыў. Пра такіх нават прымаўку склалі: “Рыкае, як вол, за многа сёл”.

Гойчык, Гой, Гойка, Гойшык. Такую мяшушку яўрэі давалі ў сяміў чалавеку неяўрэйскай нацыянальнасці, высокаму, дужаму, храбраму. Храбрэц, герой.

Шчур — ёсць такая птушка з сямейства варабьіных; яшчэ “шчур” — гзта тое самае, што “чур”, продак, пра-шчур.

Шуст — шустры, прабіўны, настойлівы

Дайнека — ад мянушкі, якая потым стала прозвішчам. Ад заўважаных недахопаў у вуснай мове, калі чалавек паўтарае ўвесь час назойліва адны і тыя ж словы “дай” і “не”  — спалучаны ў адно злітнае прозвішча Дайнека.
Друзік - ад друз - мелкія кавалачкі чаго-небудзь (шкла, цэглы) 

Давайце і мы навучымся бераччы і ўзвышаць усё тое, што маем, што атрымалі ў спадчыну, з чым ідзём па жыцці. Разгадваючы тайны свайго прозвішча, давайце навучымся ганарыцца ім, дбаць найперш пра тое, каб вы і ваша прозвішча былі не замурзанымі, а каб нечым добрым увайшлі ў гісторыю.

Літаратура:

Ліпскі У.С.

       Мы: Аповесць пра нашы прозвішчы. — Мн.: Беларусь, 2006. — 262 с.

Спадчына. — 1997. — № 2. — с.201--  208.

Шур В. В.

      Беларускія ўласныя імёны: Бел. Антрапаніміка і тапаніміка: Дапам. Для наст. — Мн.: Маст. літ., 1998. — 239 с.

Шур В. В.

    З гісторыі ўласных імёнаў. — Мн.: Выш. шк., 1993. — 156 с.

Юрэвіч У. М.

   Слова жывое, роднае, гаваркое…: Дапам. для наст. — Мн.: Маст. літ., 1998. — 282 с.  

авто блога библиотекарь Людмила Бусел, 08.02.2017

ссылки на источник при использовании обязательны